‘De Nederlands-Duitse samenwerking maakt het onderwerp relevant en actueel.’ Met die kanttekening plaatste de redactie van de Militaire Spectator in 2002 het artikel ‘Rechtsextremistische Tendenzen unter jungen Mensen in Ostdeutschland’ van D.H. Kollmer in het Duits.[1] Als docent militaire geschiedenis aan de Offizierschule des Heeres in Dresden focuste Kollmer zich, ruim tien jaar na de val van de Berlijnse Muur, vooral op de voormalige DDR. Doordat het regime daar de niet-ideologische verwerking van het nationaalsocialisme had verboden, en het gros van de jeugd ook niets in het communisme zag, ging extreem-rechts op sommigen een bijzondere aantrekkingskracht uitoefenen. Na de Duitse eenwording van 1990 kwam dat volop aan de oppervlakte en door de integratie van de Nationale Volksarmee (NVA) in de Bundeswehr ging het doorsijpelen in de hele strijdkrachten, aldus Kollmer.
Kollmer ging voorbij aan de ontwikkeling van extreemrechts in voormalig West-Duitsland – die stroming was volgens hem niet compatibel met de Oost-Duitse variant – en wees op de ‘zeer losse organisatieverbanden’ in het extreemrechtse milieu. Tegenwoordig zijn die verbanden echter zo hecht en doordacht dat het een strategie voor de infiltratie van instituties geworden is, stellen Christian Fuchs en Paul Middelhoff in Das Netzwerk der neuen Rechten. Een van de infiltratiedoelen is de Bundeswehr. Volgens deze onderzoeksjournalisten wijst de Neue Rechte formeel het nationaalsocialisme, racisme en discriminatie af en dragen de leiders geen kistjes en bomberjacks, maar zijn het ‘Fascho-Hipster’, met modieuze pakken en designschoenen. Zij richten zich op de in Duitsland geboren nationale meerderheid met ‘identitaire’ boodschappen en zoeken steun onder ontevredenen – ‘Wutbürger’ – die er eveneens van overtuigd zijn dat juist de liberale democratie een dictatuur is van een klasse die haar oren naar ‘Brussel’ laat hangen en de natiestaat verkwanselt. Het netwerk propageert een ‘rechtse cultuurrevolutie’ en gaat voor parlementair succes. De populistische partij Alternative für Deutschland (AfD), die in 2017 voor het eerst over de kiesdrempel voor de Bondsdag kwam (momenteel 89 zetels), is daarvoor het vehikel. De vluchtelingencrisis van 2015 had de AfD eerder al succes opgeleverd bij deelstaatverkiezingen.
De partij verkoopt zich als voorvechter van recht en orde en vertegenwoordiger van de laatste generatie die de zogeheten ‘Umvolkung’ in Duitsland kan verhinderen. Om in een grijsgebied te kunnen blijven opereren is de zogeheten ‘Flügel’, een AfD-factie die het federale Bundesamt für Verfassungsschutz als extreemrechts had bestempeld en in de gaten hield, eerder dit jaar ontbonden.
Persoonlijke brief
Fuchs en Middelhoff benoemen prominente leden van de Neue Rechte, onder wie ideologen, industriëlen en geldschieters. Onder hen is ook Manuel Ochsenreiter, voormalig hoofdredacteur van het Deutsche Militärzeitschrift, een blad dat onder zijn leiding onkritisch en revisionistisch over het Duitse optreden in de Tweede Wereldoorlog ging schrijven en dat zich specifiek op de Bundeswehr en reservisten richt. Dat er in de Bundeswehr potentiële aanhang van de Neue Rechte te vinden is toont een berichtenstroom over onderzoeken tegen militairen wegens verdenking van extreemrechtse activiteiten of sympathieën. Bij de elite-eenheid Kommando Spezialkräfte (KSK) zou het aantal gevallen vijfmaal hoger liggen dan bij de reguliere eenheden. Een KSK-kapitein richtte in juni een persoonlijke brief aan minister van Defensie Annegret Kramp-Karrenbauer, waarin hij een cultuur van ‘accepteren, wegkijken en verzwijgen’ rond rechtsextremisme beschreef.[2] Dat verwijt klinkt al langer in het deels langs ideologische lijnen gevoerde debat, waarbij linkse publicisten menen dat de wortels van het moderne rechtsextremisme in het revanchisme liggen, de drang van de in 1945 verslagen elite en hun navolgers om opnieuw aan de macht te komen. Burgerlijke partijen zouden niet genoeg hebben gedaan om dat de kop in te drukken, ook niet in de strijdkrachten.[3]
De militaire inlichtingendienst MAD verscherpte de persoonlijke onderzoeken in de hele Bundeswehr in 2017 na de geruchtmakende arrestatie van Franco A., een beroepsofficier die mogelijk aanslagen op politici en mensenrechtenactivisten beraamde. De MAD, die intussen een afdeling ‘Extremismusabwehr’ heeft, zegt geen aanwijzingen te hebben voor een extreem-rechts netwerk in de Bundeswehr; net als Franco A. zijn het individuele gevallen die aan de poort afgewezen of later ontslagen worden.[4] Over het jaar 2019 bestempelde de Bundeswehr 743 medewerkers als extreem, zowel rechts, links als islamitisch of als zogenoemde ‘Reichsbürger’.[5] 49 mensen kregen ontslag, onder wie 46 rechtsextremisten. Tevens werd het contract ontbonden van 773 reservisten over wie twijfel bestond of zij de grondwet genoeg onderschreven.
Extreme Sicherheit
In het boek Extreme Sicherheit komen sociologen aan het woord die zich bezighouden met de vraag of extreemrechts een bovengemiddelde aantrekkingskracht heeft op militairen, politieagenten en justitie-ambtenaren. Een antwoord blijkt lastig te formuleren, omdat soms onduidelijk is of betrokkenen oppervlakkig sympathiseren of daadwerkelijk ideologisch extreemrechts zijn. Caroline Walter, onderzoeksjoursnaliste bij de ARD, zegt dat de Bundeswehr tientallen jaren blind is geweest voor rechtsextremisme en dat er bij de KSK in zekere gevallen ‘creatief’ met de definitie ‘extreem’ omgegaan is om de cijfers laag te houden. Walter erkent echter dat de MAD soms moeilijk etiketten op kan plakken doordat militairen zich bewust kunnen bewegen tussen vrijheid van meningsuiting en rechtsextremisme, in het grijsgebied dat het werkterrein van de AfD is. Niettemin voert zij een officier op die afgaand op zijn eigen ervaringen inschat dat bij consequent ingrijpen na vermoedens van extremisme jaarlijks ongeveer 1.500 militairen naar huis gestuurd zouden moeten worden, ‘wat ten koste zou gaan van de sterkte’. In een tijd waarin ook de Bundeswehr een structureel personeelstekort heeft is dat geen optie.
Discussie in de Bundeswehr
Extreme Sicherheit geeft uitstekend weer hoe problematisch de omgang in Duitsland is met militairen die sympathie aan de dag leggen voor de AfD of daar lid van zijn. Het weerbaar maken van militairen tegen extremistische ideologieën is een belangrijke taak van het Zentrum Innere Führung in Koblenz, waar militairen kunnen discussiëren over ethiek, de strijdkrachten als multiculturele organisatie en politieke vraagstukken. Vorig jaar ontstond er een rel toen de AfD beweerde dat de commandant van het ZIF, generaal-majoor Reinhardt Zudrop, gezegd zou hebben dat hij zich niet kon voorstellen dat een militair op die partij stemt. Aan de andere kant kreeg luitenant-generaal b.d. Joachim Wundrak, die zich in 2019 zonder succes namens de AfD kandidaat stelde voor het burgemeesterschap van Hannover, voor zijn partijkeuze via de media hevige kritiek van collega’s buiten dienst. De AfD heeft, zoals Maria Fiedler in Extreme Sicherheit schrijft, als ‘selbst ernannte Soldaten-Partei’ onder de 35.000 leden ruim tweeduizend beroepsmilitairen.
De discussie over extremisme wordt ook in reservistenkringen breed gevoerd. Het tijdschrift Loyal voor die doelgroep bracht in 2019 een themanummer uit waarin de redactie schreef dat extremisten met animo voor de Bundeswehr verwachten daar een soort ‘huurlingen’ aan te treffen, terwijl militairen juist ‘staatsburgers in uniform’ zijn voor wie de strijdkrachten verankerd zijn in de democratische rechtsstaat.[6] Volgens de militair historicus Wolfram Wette identificeren rechtsextremisten die bij de Bundeswehr willen zich met de ‘Freikorps’ van de jaren 1920, waarvan leden niet terugschrokken voor moord op politieke tegenstanders.[7]
Informatieoffensief
Fuchs en Middelhoff geven een uitgebreide beschrijving van het kluwen van media en uitgeverijen waarmee het rechtse netwerk opereert. Het doel is de propaganda zo te verpakken dat het geen strafbare, tegen de democratische grondwet gerichte, uitingen zijn. Speerpunt zijn sociale media als Facebook, Twitter, Instagram en YouTube, waarop steeds een rechtse ‘Trollenarmee’ actief is. Bonte internetsites als FritzFeed brengen korte artikelen om thema’s als het Duitse volk, patriotisme, buitenlanders en islamisering met een radicale teneur naar de jeugd te pompen.[8]
Ook de Bundeswehr zet sociale media in en het maandblad Y, dat zich op jongere militairen richt, publiceerde het verhaal van de 33-jarige Felix Benneckenstein, die door het volgen van rechtsextreme bands in het netwerk belandde en zijn motieven om er weer uit te stappen toelicht.[9] Ook van buiten de strijdkrachten zijn er initiatieven, zoals het seminar ‘Politische Bildung in der Bundeswehr’, van de Bundeszentrale für politische Bildung. Een van de doelen is het stimuleren van militairen tot meningsvorming, deelname aan het publieke debat en het leren aanspreken van collega’s op radicale uitingen of gedrag. Verder wijst de Bundeswehr alle militairen op het in 2018 opnieuw uitgebrachte ‘Traditionserlass’, waarin staat dat de Wehrmacht en de NVA niet als voorlopers van de Bundeswehr gelden en dat er daarom voor hun tradities geen plaats is.
Sentimenten
Extreme Sicherheit en Das Netzwerk der neuen Rechte bieden uiteindelijk geen eenduidig antwoord op de vraag of rechtsextremisten in de Bundeswehr enkelingen zijn of leden van een netwerk. Op de ruim 180.000 militairen bij de Bundeswehr zijn de gevallen van extremisme die aan het licht komen een overduidelijke minderheid. Omdat militairen echter beloven de democratische rechtsstaat te beschermen is elk geval in de Bundeswehr er één te veel, concluderen de redacteuren. In de boeken komen andere vormen van extremisme nauwelijks aan bod en tevens had er meer aandacht kunnen zijn voor het huidige onderwijs in de Bundeswehr en de behandeling van extreme ideologieën daarin. Of er aanwijzingen zijn dat de extreme hoek vanuit het buitenland wordt gevoed komt evenmin aan de orde. De vele individuele voorbeelden geven wel een inkijk in de motieven van militairen en andere ambtenaren om zich tegen de democratie te keren.
De verwachting van D.H. Kollmer, dat de economie in de voormalige DDR op gelijke schaal zou komen met de West-Duitse en dat het extremisme daardoor zijn aantrekkingskracht zou verliezen, kwam niet uit. Tenslotte, zo is gebleken, spelen niet alleen economische, maar ook sociaal-culturele en nationalistische sentimenten blijvend een grote rol in het extreemrechtse gedachtegoed. Omdat de militaire samenwerking met Nederland sinds de publicatie van Kollmers artikel aanzienlijk is verdiept kan het zeker geen kwaad te kijken naar de discussie in de Bundeswehr over extremisme en daarbij bieden Extreme Sicherheit en Das Netzwerk der Neuen Rechte uitstekende ingangen. De taal kan ook nu geen bezwaar vormen.
Frans van Nijnatten
Extreme Sicherheit
Rechtsradikale in Polizei, Verfassungsschutz, Bundeswehr und Justiz
Door Matthias Meisner en Heike Kleffner (red.)
Freiburg (Herder) 2019
320 blz. – ISBN 9783451385612
Das Netzwerk der neuen Rechten
Wer sie lenkt, wer sie finanziert und wie sie die Gesellschaft verändern
Door Christian Fuchs en Paul Middelhoff
Reinbek (Rohwolt) 2019
284 blz. – ISBN 9783499634512
[1] D.H. Kollmer, ‘Rechtsextremistische Tendenzen unter jungen Menschen in Ostdeutschland‘, in: Militaire Spectator 171 (2002) (4) 228-234.
[2] Matthias Gebauer, ‘KSK-Hauptmann schickt Hilferuf an Kramp-Karrenbauer‘, Spiegel Online, 12 juni 2020.
[3] Lorenz Knorr, Rechtsextremismus in der Bundeswehr. Deutsches Militär – von Massenmördern geprägt? (Frankfurt, Verlag für Akademische Schriften, 1998) 206-207.
[4] Zie ook: ‘Die dunkle Seite der Staatsmacht. Polizei, Bundeswehr, KSK: Wie rechts sind unsere Sicherheitskräfte?‘, in: Der Spiegel (nr. 33, 8 augustus 2020) 15.
[5] De MIVD onderzocht in 2019 twee gevallen van mogelijk rechts-extremisme en zegt in het jaarverslag dat er geen indicaties zijn van rechts-extreme netwerken in de Nederlandse krijgsmacht (Den Haag, ministerie van Defensie, Openbaar jaarverslag MIVD 2019) 25.
[6] Marco Seliger, ‘Ein Platz für Nazis?‘, in: Loyal (2019) (4) 13.
[7] Wolfram Wette, ‘Rechtsextremismus in der Bundeswehr: Mental im Kriegszustand’, in: Süddeutsche Zeitung, 18 februari 2020.
[8] Jan Petter en Daniel Laufer, ‘Virale Propaganda: Wie junge Rechtsradikale Buzzfeed kopieren wollen’, Bento, 14 april 2020.
[9] Florian Stöhr, ‘Rock von rechts’, in: Y (2019) (4) 86-93.