Image
Sinds afgelopen zomer hoorden we bekende geluiden uit de hoek van de Amerikaanse inlichtingendiensten, dat buitenlandse mogendheden zoals Rusland, China en Iran op heimelijke wijze probeerden de Amerikaanse verkiezingsinfrastructuur te saboteren en de uitkomst van de verkiezingen te beïnvloeden.[1] Vanzelfsprekend is de VS een belangrijk doelwit van Rusland en andere mogendheden. Er valt simpelweg veel te halen en beïnvloeding van het beleid van de VS of van de keuze voor een president kan wereldwijd een groot verschil maken.
Maar wie denkt dat wij in Europa niet zo’n interessant doelwit zijn voor strategisch misbruik door wereldmachten, vergist zich. Ook in Europa valt veel te halen: een grote, kapitaalkrachtige interne markt, kennis en innovatie, terwijl interne verdeeldheid en sociale onrust brandstof zijn voor de machtspositie van andere mogendheden. Caroline de Gruyter waarschuwde in NRC Handelsblad dat assertieve wereldmachten Europa willen verzwakken. De Turkse president Erdogan chanteert Europa met het doorlaten van vluchtelingen, de VS trekt militairen uit Duitsland terug, Rusland verspreidt desinformatie over het coronavirus en China duwt ons Huawei door de strot. De Gruyters conclusie – de enig juiste – is dat Europa niet meer op anderen kan rekenen en zijn geopolitieke zaken in het vervolg zelf zal moeten regelen.[2] De vraag is: hoe moet Europa dat doen? De Gruyter geeft ook hier een zinnig advies over als ze verwijst naar de Russische president Poetin: ‘Als we niet willen vechten, prima. Maar laten we dan op zijn minst iets anders doen: man en paard noemen, ophouden met wegduiken (…), alsmaar ‘dialoog zoeken’ om hem niet te tarten – dit verandert zijn gedrag niet.’[3]
We hoeven inderdaad ook niet meteen te vechten, als met vechten conventionele oorlogvoering bedoeld wordt. Dat is hopeloos ouderwets en veroorzaakt altijd onevenredig veel leed en schade, vooral bij mensen die niets met het conflict te maken hebben. Maar vechten kan ook anders. Man en paard noemen is ook een goed idee, helemaal bij de imagogevoelige leiders van autocratische wereldmachten die zich agressief aan de wereld opdringen als prima alternatief voor het Westen. We kunnen voor beide zaken – vechten en man en paard noemen – inspiratie opdoen in het cyberdomein. Om dat te illustreren gaan we kort terug in de tijd.
Persistent engagement
In het voorjaar van 2019 maakte een delegatie van Buitenlandse Zaken en Defensie een rondje Washington, om met partijen als Defensie, FBI, Justitie en het State Department te praten over ontwikkelingen in en samenwerking op het gebied van cyber. In het Pentagon werd met enkele leiders van het US Cyber Command (het Amerikaanse krijgsmachtsdeel verantwoordelijk voor inzet in het cyberdomein) en onderminister voor cyberbeleid Ed Wilson het nieuwe visiedocument van het Command, Achieve and Maintain Cyberspace Superiority, besproken. Wilson legde, met veel jargon maar overtuigend, uit dat de strategic environment fundamenteel gewijzigd is. Met name Rusland en China halen steeds meer strategisch voordeel uit hun optreden onder het traditionele niveau van gewapend conflict, waar het cyberdomein zich uitstekend voor leent. De VS heeft hier te lang geen antwoord op gehad. Kern van het verhaal was dat het cyberdomein wordt gezien als een domein van persistent engagement, vrij vertaald aanhoudend treffen, of aanhoudende wrijving. Waar in de traditionele domeinen direct militair conflict met de VS veelal uit de weg wordt gegaan, zijn er in het cyberdomein juist voortdurend botsingen met strategische tegenstanders. Het US Cyber Command heeft zich daarom ten doel gesteld aanvallen in het cyberdomein voortaan te stoppen door zo dicht mogelijk bij de oorsprong actief te verdedigen. De timing kon niet mooier zijn, want een dag eerder stond breed in de Amerikaanse pers uitgemeten dat het US Cyber Command een Russische trollenfabriek, die het voorzien gehad zou hebben op de tussentijdse verkiezingen van eind 2018, met een digitale aanval offline had gehaald.[4] De visie was daarmee in praktijk gebracht. In het verlengde van het gesprek roemde Wilson de persconferentie van minister Bijleveld in oktober 2018, waarin ze bekendmaakte dat de MIVD een hackoperatie van de Russische militaire inlichtingendienst GRU in Den Haag had weten te voorkomen. Niet zonder gevoel voor drama, maar geheel terecht, noemde Wilson deze man-en-paard-actie ‘very powerful’ en ‘the best ever orchestrated response’.
Verworvenheden cyberdomein breder trekken
Ik ben van mening dat bovenstaande laat zien dat we twee lessen kunnen trekken uit de mogelijkheden die het cyberdomein biedt: we hoeven bij serieus ‘terugslaan’ niet meer te denken aan conventioneel-militaire actie en je moét op een gegeven moment terugslaan om je grenzen aan te geven. Effectief terugslaan kan zonder geweld; zie de trollenfabriek die geheel in virtueel puin lag of de persconferentie van minister Bijleveld, die voor het oog van de wereld het Kremlin ter verantwoording riep. Dat moeten we vaker doen. Daarom is het goed dat, na de schaamteloze vergiftiging van de Russische oppositieleider Navalny, in Duitsland en daarbuiten de discussie nu echt is losgekomen over sancties tegen Poetin door het gasleidingproject Nord Stream 2 op te schorten of helemaal te stoppen. Als Poetin ergens gevoelig voor is, is het voor harde maatregelen die de Russische belangen direct en hard treffen. Of, zoals de voorzitter van de Buitenlandcommissie van de Bondsdag, Norbert Röttgen, zo treffend zei: ‘Die einzige Sprache, die Putin versteht, ist eine der Härte’.[5]
Laten we de verworvenheden van het jonge cyberdomein breder trekken. Dus meer persconferenties graag waar met overtuigend bewijs man en paard wordt genoemd, en consequent (persistent) serieuze tegenmaatregelen (engagement) onder de drempel van gewapend conflict. Veel meer opties heeft Europa helaas niet om niet vermorzeld te worden door de wereldmachten.
[1] Zie bijvoorbeeld ‘Statement by NCSC Director William Evanina: Election Threat Update’: https://www.dni.gov/index.php/newsroom/press-releases/item/2139-statement-by-ncsc-director-william-evanina-election-threat-update-for-the-american-public (7 augustus 2020) en de briefing voor het Amerikaanse Congres door FBI-directeur Chris Wray op 17 september 2020: https://www.axios.com/fbi-director-russia-election-ac152f12-a992-4882-8677-b7d5d16dc918.html.
[2] Caroline de Gruyter, ‘Corona brengt EU-landen nader tot elkaar’, in: NRC Handelsblad, 11 september 2020.
[3] Caroline de Gruyter, ‘We moeten Poetin nu krachtig veroordelen en bestraffen’, in: NRC Handelsblad, 4 september 2020.
[4] Zie onder meer The Washington Post, ‘U.S. Cyber offensive aimed to safeguard November elections’, 27 februari 2019.
[5] Zie onder meer: Welt.de, ‘Nord Stream 2 muss unbedingt fertig gebaut werden’, 3 september 2020: https://www.welt.de/politik/ausland/article214938854/Fall-Alexej-Nawalny-Nord-Stream-2-muss-unbedingt-fertig-gebaut-werden.html.